Ligt de vierde musketier begraven in de kerk van Wolder?

Diepbedroefd is hij. ‘Madame, ik heb d’Artagnan verloren, in wie ik het grootste vertrouwen had en die altijd goed voor me was’, schrijft Lodewijk XIV de avond van 25 juni 1673 vanuit Maastricht aan zijn koningin Marie-Thérèse. De zonnekoning heeft zijn kampement opgezet in Wolder; de belegering van Maastricht is zo’n prestigekwestie dat hij er zelf bij wil zijn. Een complete hofhouding is met de 40.000 manschappen meegekomen om hem te verzorgen in zijn vorstelijke tent. Maar die middag is zijn favoriet d’Artagnan door een musketkogel geraakt. In zijn nek of zijn nierstreek, daarover verschillen ooggetuigen van mening. Een heldendood bij een aanval op de vesting bij de Tongersepoort. Een heftig gevecht. ‘De regen van musketkogels was zo intens dat zelfs een hagelbui niet overvloediger zou kunnen zijn’, zo wordt het aanvalsfront in een periodiek omschreven. Vier musketiers sterven bij pogingen om het lichaam van d’Artagnan uit de vuur­linie veilig te stellen.

Een voor allen, allen voor een

Charles Debatz de Castel­more werd in 1611 geboren in Luziac en gebruikte op latere leeftijd de naam van zijn moeder: De Montesquiou d’Artagnan. Zijn vader was gardeleider bij Hendrik IV van Frankrijk, maar werd gedood toen hij de koning wilde redden tijdens een aanslag.

D’Artagnan volgde zijn vader op in de garde, die sinds 1622 ‘de Musketiers’ heette. Na een lange militaire carrière werd hij uiteindelijk luitenant-kapitein van de musketiers, gouverneur van Lille en adviseur van Lodewijk XIV. De schrijver Alexandre Dumas romantiseerde zijn leven in 1844 in het boek ‘De drie musketiers’.

Raadsel

Archeoloog Wim Dijkman is als curator van Centre Céramique en lid van Compagnie des Mousquetaires d’Armagnac gefascineerd door d’Artagnan. „Zijn dood is heel goed gedocumenteerd. We weten dat hij om één uur ’s middags op zondag is gestorven. Maar daarna zwijgen alle bronnen. Wat er met zijn stoffelijk overschot is gebeurd, is een raadsel.” Dijkman is bezig met het samenstellen van een expositie over de Hollandse Oorlog, samen met musea in Naarden, Parijs en Wesel. In 2023 is het 350 jaar geleden dat d’Artagnan stierf. In aanloop naar dit herdenkingsjaar probeert Dijkman nieuwe gegevens over de dood en begrafenis van de musketier naar boven te halen.

De technieken om onderzoek te doen naar stoffelijke resten zijn de afgelopen jaren sterk verbeterd. Bovendien staat Dijkman in contact met Aymeri de Montesquiou, een nazaat van d’Artagnan in vrouwelijke lijn die bereid is DNA af te staan mocht er bruikbaar botmateriaal gevonden worden. Dijkman: „Het is een van de grootste mysteries van Frankrijk. Ze staan te popelen om dit op te lossen.”

Balsemen

Het meest waarschijnlijke scenario is dat de musketier begraven ligt in de kerk van Wolder. Het was gebruikelijk om gesneuvelden ter plekke te begraven; in de hectiek van de oorlogshandelingen moest dit snel gebeuren. Bij de kerk van Heer zijn bijvoorbeeld soldaten begraven van het leger van Lodewijks broer aan de andere kant van de Maas. Verder was het die junidagen in 1673 bloedheet, waardoor het onmogelijk was lichamen lang te bewaren. Dijkman: „Op het moment dat hij sneuvelde wisten ze niet hoelang het beleg zou duren. Anders hadden ze hem misschien wel gebalsemd en naar Parijs gebracht.”

Omdat d’Artagnan een vertrouweling van de zonnekoning was, moet Lodewijk bij de uitvaart aanwezig zijn geweest. Een panorama dat kunstenaar Jean Paul van het beleg maakte, toont dat de tent van Lodewijk XIV vlak bij de kerk van Wolder stond. Mousquetaire en consul van Frankrijk Camille Oostwegel: „We weten dat de grootaalmoezenier van Louis Quatorze – kardinaal de Bouillon – elke dag voor de koning de mis heeft opgedragen in de kerk van Wolder. D’Artagnan was als een tweede vader voor Louis Quatorze, die is natuurlijk in die kerk begraven. Dat kan bijna niet anders.”

Schatgraven

Het probleem is dat er geen bewijs is. Het begrafenisregister van de kerk uit die jaren is kwijt, er is geen enkel document dat bevestigt dat de musketier in Wolder is begraven. Dijkman: „Je kunt niet gaan graven op basis van een vermoeden, je moet een goede reden hebben. Anders doe je zoals de Duitsers zeggen een Lustgrabung. Dat is onethisch. Dan ben je gewoon aan het schatgraven, niet meer en niet minder.”

D’Artagnan is waarschijnlijk op een prominente plek in of bij de kerk begraven. Alleen: de Sint-Marcuskerk is rond 1896 herbouwd als Petrus- en Pauluskerk. In die periode moeten graven zijn verstoord. „Het kan zomaar zijn dat je op een knekelkuil stuit. Dan moet je nog maar zien of je met een fysisch antropoloog kunt bepalen of er resten tussen zitten van een 62-jarige man, liefst met een musketkogel in zijn hals of nierstreek.”

Pastoor Jack Honings van Wolder – eveneens Mousquetaire d’Armagnac – staat in principe sympathiek tegenover het idee van een beroemdheid in ‘zijn’ kerk. „Het is nog maar een vermoeden, heel concreet is het niet geworden. En daar kunnen we niet de hele kerk voor op zijn kop zetten. Maar wie weet hè?”

Vesting van Maastricht nagebouwd door Lodewijk XIV

De strijd om Maastricht was voor de zonnekoning van dusdanig groot belang, dat hij een deel van de vesting in Frankrijk liet nabouwen om de belegering te kunnen oefenen. Dat blijkt uit archeologisch onderzoek bij het kasteel Saint-Germain-en-Laye. Dat kasteel was Lodewijks thuisbasis voordat hij zijn intrek nam in Versailles.

In de jaren voor zijn vertrek naar Maastricht liet hij hier Fort Saint-Sébastien bouwen, een vestingwerk van 600 bij 380 meter, gemaakt van aarden wallen. Twee jaar lang werd het fort gebruikt als trainingsgebied voor 30.000 soldaten. De contouren kwamen exact overeen met de vesting van Maastricht, grofweg tussen de Tongersepoort en Klevarie. Fort Saint-Sébastien werd pas een paar jaar geleden door archeologen blootgelegd; het terrein was al voor de aanval op Maastricht weer geëgaliseerd.

De training bij Fort Saint-Sébastien lijkt wel zinvol te zijn geweest. Lodewijk XIV wist Maastricht al na dertien dagen beleg te veroveren. Hij liet de overgave van Maastricht trots vereeuwigen in tal van schilderijen en op Port Saint-Denis in Parijs. Zijn zege kostte hem wel zijn vertrouweling d’Artagnan.

Gorbatsjov

De grote Franse d’Artagnan-expert Odile Bordaz blijft onverminderd archiefonderzoek doen. Oostwegel: „Het is een mooie speurtocht. Ergens moet een document liggen dat opheldering geeft.” Hij lacht. „Als we zijn graf vinden, is de eerste die zijn eer komt betonen de voormalige president van de Sovjet-Unie Michail Gorbatsjov.”

Oostwegel had Gorbatsjov ooit te gast en kwam met hem in gesprek over de musketier. Toen Gorbatsjov erachter kwam dat Maastricht waarschijnlijk d’Artagnans laatste rustplek is, raakte hij geëmotioneerd. „Het was zijn held, zijn grote voorbeeld. De Drie Musketiers zijn in Rusland blijkbaar bij alle kinderen bekend. Het is natuurlijk een mooi voorbeeld van trouw aan de macht. Hij heeft beloofd dat hij komt zodra het graf is gevonden. Een paar ­dagen na mijn gesprek met Gorbatsjov stonden meteen drie Russische televisieploegen in Wolder.”

Pantheon

De 350ste sterfdag zou een prachtig moment zijn om het mysterie van d’Artagnan te ontrafelen, vindt Oostwegel. „Het enige nadeel: als we hem vinden, raken we hem kwijt. Dan gaat hij in een grote ­processie naar Parijs om bijgezet te worden in het Pantheon, dat staat vast. Als we hem niet vinden, blijft hij in Maastricht. Dat is het voordeel.”